Бөхөн (Saiga tatarica L) нь Евроазийн том хөхтөн амьтдын дотроос устах аюулд нэлээд өртөөд байгаа зүйлүүдийн нэг. Дэлхий дээр бөхөнгийн хоёр дэд зүйл тархсан бөгөөд соргог бөхөн (Saiga tatarica tatarica) Казакстан, Оросын холбооны улсын Халимагийн баруун хойд хэсгээр тархсан. Монгол бөхөн (Saiga borealis mongolica) зөвхөн Монгол улсад Их нууруудын хотгорт тохиолдоно. Эдгээр дэд зүйлүүд нь амьдрах орчны хуваагдал, хууль бус агнуур, гэрийн малтай бэлчээр, тархац нутгаар давхцах зэрэг шалтгаануудын улмаас популяцийн тоо толгой сүүлийн 20 гаруй жилийн (1980-2000) дотор 1 саяас 90,000 болтлоо огцом буурсан байна (Milner-Gullard нар., 2001).
Монгол бөхөн нь Монгол орны унаган амьтан бөгөөд 1930 оноос агнахыг хуулиар хориглосон, Монгол улсын “Улаан ном”-нд бүртгэгдэн, Амьтны аймгийн тухай хуулийн (1995) нэн ховор амьтдын ангилалд орсон. Дэлхийн байгаль, байгалийн нөөцийг хамгаалах олон улсын холбооноос (IUCN) гаргасан жагсаалтийн эмзэг категори, Зэрлэг амьтан ба ургамлын ховордсон зүйлийг олон улсын хэмжээнд худалдаалах тухай конвенц (CITES)-ийн II хавсралт, дэлхийн ховордсон 100 амьтны жагсаалтад (EDGE, www.edgeofextinct.org) тус тус бүртгэгдсэн.
Монгол бөхөнгийн популяцийн өнөөгийн байдал устаж үгүй болох түгшүүрийн байдалд байна гэж хэлж болно. Одоогийн байдлаар 8000 орчим монгол бөхөн түүхэн тархац нутгийнхаа дөнгөж 20-30 хүртэлх хувьд үлдсэн байна. Сүүлийн жилүүдэд бэлчээрийн зохисгүй ашиглалт байгаль цаг агаарын таагүй нөхцлийг улам ширүүн болгож, хууль бус агнуур эрчимтэй явагдсаны улмаас энэ зүйл амьтны тархац нутаг хумигдаж, тоо толгой буурсаар байна. Монгол улс нь Биологийн төрөл зүйлийн олон улсын конвенцийн гишүүн орон (1996) болсныхоо хувьд Монгол бөхөнгийн популяцийг устаж үгүй болох аюулаас авран хамгаалах үүрэгтэй.
Тархац нутаг
Монгол бөхөнгийн одоогийн тархац нутаг, амьдрах орчин нь Шаргын говь, Хүйсийн говь, Дөргөний тал болж байна (Зураг 1).
Тоо толгой
Монгол бөхөнгийн тоо толгой, нөөцийн үнэлгээг мониторинг хэлбэрээр Дэлхийн байгаль хамгаалах сан (WWF)-ийн Монгол дахь хөтөлбөрийн газар, ШУА-ийн Биологийн хүрээлэнтэй хамтран Шаргын говь, Хүйсийн говь, Чандманы хүрэн тал, Өөшийн говь зэрэг монгол бөхөнгийн тархац нутагт 1998 оноос хойш тасралтгүй хийж байна. Монгол бөхөнгийн тоо толгой, нөөцийг тогтоох судалгааг нэг арга зүйгээр, тогтсон хугацаа, замналын дагуу олон жил дараалан хийж байгаа нь монгол бөхөнгийн одоогийн тархац нутаг, тоо толгойн хэлбэлзлийн талаар харьцуулсан, үнэн бодит үр дүн гарах боломжтой гэж үздэг
Хүснэгт. Монгол бөхөнгийн тоо толгой (1998-2011)
Жил |
Шаргын говь |
Хүйсийн говь |
Дөргөний хүрэн тал |
Манхан |
Нийт |
1998 |
2100 |
850 |
– |
44 |
2950 |
1999 |
2310 |
1030 |
– |
– |
3340 |
2000 |
3600 |
1530 |
110 |
40 |
5280 |
2002 |
625 |
380 |
– |
15 |
1020 |
2003 |
226 |
450 |
52 |
22 |
750 |
2005 |
790 |
720 |
– |
– |
1510 |
2007 |
761 |
2024 |
60 |
15 |
2860 |
2008 |
1979 |
1107 |
154 |
– |
3240 |
2009 |
2214 |
892 |
63 |
– |
3169 |
2010 |
|
|
|
|
8016 |
2011 |
|
|
|
|
6846 |
График. Монгол бөхөнгийн тоо толгой-Агаарын тооллогын мэдээ